Kto zapłaci za pracę taternika, czyli na co musi przygotować się handel w kontekście systemu kaucyjnego? Eksperci tłumaczą

Autorami tekstu są Jacek Pietrzyk – starszy konsultant w zespole circular economy, Sustainability & Climate Deloitte oraz Małgorzata Hołowińska, starsza menedżerka w dziale Doradztwa Podatkowego Deloitte.

Choć temat napojów w opakowaniach kaucjonowanych uregulowany został w ustawie z dnia 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi (Dz.U.2024.927 z póź. zm.), to kwestia funkcjonowania systemu kaucyjnego została ostatecznie rozstrzygnięta dopiero w końcówce zeszłego roku, kiedy znowelizowano ustawę o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz niektórych innych ustaw.

Z zapisów wynika, że opakowania objęte celami zbiórki selektywnej w systemach kaucyjnych to:

• Opakowania na napoje z tworzyw sztucznych wraz z zakrętkami o pojemności do 3l – 50 gr/szt.
• Opakowania na napoje z metali o pojemności do 1 l – 50 gr/szt.
• Opakowania na napoje ze szkła WIELOKROTNEGO UŻYTKU o pojemności do 1,5 l – 1 zł/szt. - mogą zostać objęte ogólnopolskimi systemami kaucyjnymi dopiero od 2026 roku.

Wskazane kwoty to wysokość kaucji uregulowana rozporządzeniem Ministra Klimatu i Środowiska.

System kaucyjny to przymus?

Wbrew powszechnym przekazom, uczestnictwo w systemie kaucyjnym, przy wprowadzaniu wyżej zdefiniowanych opakowań spełniających definicje napoju, nie jest obowiązkowe. Ustawodawca art. 21a ustawy nakazał osiągnięcie minimalnego poziomu selektywnego zbierania opakowań i odpadów opakowaniowych. Obowiązek ten dotyczy wprowadzających produkty w opakowaniach na napoje oraz wprowadzających bezpośrednio produkty w opakowaniach na napoje, zwanych dalej wprowadzającymi. Ciężar organizacji, utrzymania i nadzorowania systemów kaucyjnych spoczywa na spółkach akcyjnych powołanych w tym celu przez wprowadzających.

Wśród głównych interesariuszy przedsięwzięcia należy wymienić także jednostki handlu detalicznego i hurtowego oraz branżę gospodarki odpadami. Najistotniejszym ogniwem owej operacji będą konsumenci. To od osoby spożywającej napój będzie zależał dalszy los opakowania. Jego droga do ponownego użycia lub recyklingu będzie tym łatwiejsza, im bardziej przyjazne i intuicyjne będą systemy zwrotu pustych opakowań i odpadów opakowaniowych.  Według raportu "Deloitte Raport: System kaucyjny w Polsce – koszty, perspektywy, szanse" z września 2024, zakłada się, że na obszarze kraju działać będzie 9 systemów kaucyjnych.

Założeniem ustawodawcy jest, aby konsument mógł niezależnie korzystać ze wszystkich systemów kaucyjnych. W praktyce chodzi o to, aby posiadając opakowanie po napoju X nie musieć poszukiwać punktu zbiórki organizowanego przez operatora reprezentującego napój X, a móc skorzystać z jakiegokolwiek punktu zbiórki. Dalsze rozliczenia kaucji i wartości opakowań pozostają w gestii podmiotów reprezentujących, zwanych potocznie „operatorami”, którzy z mocy art. 40g ust 10 ustawy mają obowiązek porozumieć się w tym zakresie. Powyższe stanowi warunek uruchomienia systemu kaucyjnego.

Jednostki handlu detalicznego lub hurtowego, które oferują użytkownikom końcowym napoje w opakowaniach uczestniczących w systemach kaucyjnych, obowiązane są do pobierania kaucji. Wszystkie te jednostki są zobowiązane do zwracania kaucji i odbioru opakowań szklanych wielokrotnego użytku, jeśli są one oferowane w sprzedaży. W zakresie opakowań jednorazowych obowiązek ten dotyczy jednostek handlu o powierzchni sprzedaży > 200 mkw. Jednostki o mniejszej powierzchni mogą zadeklarować chęć zbierania pustych opakowań oraz zwracania kaucji, a każdy podmiot reprezentujący ma obowiązek podpisać umowę z chętną do zbierania odpadów opakowaniowych jednostką handlu.

Butelkomaty u każdego?

Wśród wielu mitów o kaucji, krąży także ten o obowiązku kupowania przez sklepy automatów do zbiórki opakowań kaucyjnych. To podmiot reprezentujący jest organizatorem systemu kaucyjnego oraz dobiera metody organizacyjne zbiórki zgodne z decyzją wydaną przez Ministra Klimatu i Środowiska. W praktyce jednostka handlu może być podwykonawcą operatora, a w ramach współpracy - współfinansować przedsięwzięcie. Jednakże w ostatecznym rozrachunku wszelkie koszty organizacji i funkcjonowania powinien pokryć operator, korzystając z infrastruktury i zaangażowania pracowników podmiotów trzecich.

Co ważne. uczestników systemów kaucyjnych dotyczyć będzie obowiązek ewidencjonowania:

• liczby nabytych i sprzedanych produktów będących napojami w opakowaniach na napoje objętych systemem kaucyjnym;
• liczby zwróconych opakowań i odpadów opakowaniowych;
• wysokości pobranych, zwróconych i niezwróconych kaucji.

Ewidencje te będą według decyzji podmiotów reprezentujących służyły do rozliczeń kaucji oraz innego rodzaju opłat manipulacyjnych.

Kto opłaci taternika?

Znacząca część sieci handlowych posiada własne marki napojów i tym sposobem są zarówno wprowadzającym, jak i jednostką handlu. Dla klarowności przekazu poniższe wskazówki dotyczą podmiotów w rozumieniu wyłącznie jednostek handlu detalicznego i hurtowego, które oferują użytkownikom końcowym napoje w opakowaniach kaucyjnych. Te, które są ustawowo zobowiązane do zbierania opakowań i odpadów opakowaniowych, lub zdecydują, że chcą to robić, powinny oszacować skalę swojego zaangażowania. Zaangażowanie można podzielić na inwestycyjne i operacyjne.

Wśród kategorii inwestycyjnych znaleźć mogą się pozycje takie jak:

• rozbudowa sklepu lub zaplecza magazynowego, w tym wiaty do przechowywania opakowań i odpadów opakowaniowych,
• doprowadzenie instalacji do kaucjomatów,
• ewentualny zakup kaucjomatów.

W grupie kosztów operacyjnych wymienić można:

• zużycie energii przez kaucjomaty,
• czas pracy personelu sklepu poświęcony na prace przy obsłudze systemu kaucyjnego, zarówno w kontakcie z klientem, jak i prace na zapleczu,
• zużycie materiałów eksploatacyjnych, tj. worki, rolki do drukarek, baterie do skanerów i inne, jeśli nie zostaną dostarczone przez podmiot reprezentujący.

Powyższe to tylko przykłady, które mogą pasować do większości firm. Jednak specyfika działania podmiotów franczyzowych i zrzeszonych może uwzględniać także logistykę zwrotną z punktów zbiórki do centrów logistycznych i dystrybucyjnych oraz wiele innych specyficznych kosztów, jak chociażby potrzeba opłacenia taternika, który zniesie opakowania ze schroniska wysokogórskiego. Wszystkie wyżej wymienione koszty powinny zostać oszacowane przez prowadzących jednostki handlu, tak aby móc je zmierzyć z ofertami podmiotów reprezentujących w zakresie opłat manipulacyjnych.

Mało zakupów, dużo zwrotów

W związku z art. 40g ust. 1 pkt 4 ustawy, który stanowi, że system kaucyjny nie wymaga okazania dowodu zakupu produktu w opakowaniu na napoje objętym systemem kaucyjnym w celu zwrotu pobranej kaucji, istnieje prawdopodobieństwo, że w pewnych lokalizacjach poziom zwrotności pustych opakowań będzie przekraczał poziom sprzedaży. W tym miejscu istotnym, zwłaszcza dla mniejszych firm i jednoosobowych działalności gospodarczych, jest zapewnienie płynności finansowej na rzecz wypłacania kaucji konsumentom. Wprawdzie ustawa reguluje obowiązek wypłacenia kaucji przez podmiot reprezentujący, który odbiera opakowania, ale daje na to okres miesiąca.

Nietrudno sobie wyobrazić wakacyjne miesiące w miejscowościach turystycznych, gdzie liczba opakowań po napojach jest znacząco większa od średniej rocznej. Dlatego oprócz częstotliwości odbioru zebranych frakcji, warto zapisać zasady finansowania przedsięwzięcia. Ewentualna zbiórka ręczna także powinna zostać szczegółowo opisana w zakresie odpowiedzialności poszczególnych posiadaczy opakowań i odpadów opakowaniowych oraz miejsca i sposobu ustalania ostatecznej liczby opakowań podlegających rozliczeniu. Chodzi tutaj o zapewnienie, aby w umownej drodze pomiędzy sklepem a centrum zliczania, które w praktyce będzie potwierdzało zakres wypłaty kaucji oraz opłat manipulacyjnych, zostały zachowane wszelkie procedury uniemożliwiające pomieszanie opakowań z różnych lokalizacji.

System kaucyjny a VAT

Kaucja od opakowań objętych nowym systemem kaucyjnym ma być pobierana na każdym etapie obrotu w łańcuchu dostaw. Nie ma być ona jednak wliczana do wartości sprzedaży (tj. nie ma zwiększać podstawy opodatkowania VAT sprzedawanych napojów w opakowaniach objętych nowym systemem kaucyjnym).

Efektywne opodatkowanie VAT ma wystąpić dopiero na poziomie podmiotu wprowadzającego napoje w opakowaniach objętych nowym systemem kaucyjnym (o ile opakowania te nie zostaną zwrócone do systemu). Zatem, jeśli dana jednostka handlu nie występuje w charakterze podmiotu wprowadzającego (producenta, importera), nie powinna mieć obowiązku w zakresie opodatkowania VAT „nowej” kaucji. Jednak istotne będzie rozróżnianie przez jednostki handlowe czy dane opakowanie objęte jest nowym systemem kaucyjnym, czy tzw. „starą” kaucją, która może podlegać opodatkowaniu VAT.

Ustawa o VAT od dawna zawiera bowiem przepisy, które dotyczą traktowania na gruncie VAT kaucji w zakresie tzw. opakowań zwrotnych:

• Jeśli sprzedawca pobrał lub określił w umowie kaucję, przy sprzedaży towaru w opakowaniu zwrotnym do podstawy opodatkowania podatkiem VAT nie wlicza się wartości tego opakowania.
• W przypadku braku zwrotu przez nabywcę takiego opakowania w wyznaczonym terminie (60. dnia od wydania opakowania, jeśli nie uzgodniono terminu zwrotu lub następnego dnia po dniu, kiedy umowa przewidywała zwrot), podstawa opodatkowania jest podwyższana o jego wartość.

Przepisy te nadal będą obowiązywać po wejściu w życie nowego systemu kaucyjnego (np. w odniesieniu do palet, skrzynek, czy kegów, ale także jako rozwiązanie opcjonalne w zakresie butelek szklanych wielokrotnego użytku w okresie przejściowym).

Nowy system kaucyjny to jednak nie tylko przepływy dotyczące samej kaucji. Należy pamiętać, że w ramach systemu wystąpią również inne przepływy finansowe (związane m.in. z określonymi powyżej kategoriami zdarzeń i kosztów inwestycyjnych/operacyjnych etc.), które mogą mieć wpływ na rozliczenia VAT uczestników systemu – w tym jednostek handlowych. Kluczowe będzie ustalenie zasad rozliczania tych przepływów na gruncie VAT itp.

Podsumowując, mnogość rozwiązań organizacyjnych, potrzeba rozliczenia opakowań co do sztuki, a także analiza konsekwencji na gruncie VAT wymagają ogromnego wysiłku. Jednostki handlu, będą twarzą tych przedsięwzięć, dlatego powinny posiadać długoplanową strategię działania, tak aby rozwiązania, które sprawdzą się przez pierwsze pół roku, nie były przyczyną spadku sprzedaży w pierwszym sezonie wiosenno-letnim, gdy sprzedaż napojów powinna znacząco wzrastać.