Husytyzm i wojny husyckie w Czechach - pierwsza reformacja Europy

Wojny husyckie to jedno z najważniejszych wydarzeń w historii średniowiecznych Czech, które miało dalekosiężne skutki polityczne i religijne w Europie Środkowej. Konflikt ten, inspirowany ideami reformacyjnymi Jana Husa, nie tylko podważył dominację Kościoła katolickiego w regionie, ale również wstrząsnął strukturą społeczną i polityczną Królestwa Czech. Powstanie husytów stanowiło pierwszą poważną próbę masowej reformy Kościoła, która wyprzedziła wystąpienie Marcina Lutra o ponad sto lat.

Czechy u progu przemian

Wacław IV Luksemburski

Pod rządami dynastii Luksemburgów Czechy przeżywały okres gospodarczego rozwoju, który przyciągał do kraju kupców i rzemieślników. Rozkwit miast, rozwój rzemiosła i wzrost handlu umacniały pozycję mieszczaństwa. Jednak z biegiem lat napięcia społeczne narastały. Rozprzestrzenianie się renty pieniężnej dawało chłopom większą swobodę, ale feudałowie starali się zwiększać ich obciążenia.

Na te konflikty nakładały się różnice narodowościowe - niemieckojęzyczna arystokracja i patrycjat zdominowały czeską ludność chłopską i rzemieślniczą. Jednocześnie trwał intensywny rozwój czeskiej kultury i literatury w języku narodowym, który był platformą także do propagowania antyniemieckich haseł.

Równocześnie Kościół, kontrolując ogromne majątki (był właścicielem 1/3 gruntów uprawnych), odgrywał kluczową rolę w gospodarce i społeczeństwie, co budziło coraz większe niezadowolenie. Dodatkowo sytuację zaogniało, że gros duchowieństwa pochodził spoza Czech.

Reformacyjne nastroje i rola Jana Husa

John Wycliffe

Władza króla Wacława IV Luksemburskiego (1361-1419) była słaba, a narastające napięcia społeczne i polityczne sprzyjały ruchom reformacyjnym. W Czechach zaczęto podważać autorytet Kościoła. Istotną rolę odegrały tutaj idee Johna Wycliffe’a, które dotarły do Pragi za pośrednictwem czeskich studentów wracających z Oksfordu. Jednym z nich był Hieronim z Pragi, który przywiózł do Czech pisma z naukami Wycliffe’a. Ten angielski teolog sprzeciwiał się m.in. bogactwu Kościoła, odpustom, kultowi świętych i supremacji papieża. Był inicjatorem tłumaczenia Pisma Świętego na język angielski.

Wśród tych, którzy podjęli walkę o reformę czeskiego Kościoła, kluczową postacią stał się Jan Hus (1370-1415), profesor i rektor Uniwersytetu Praskiego. Hus, opowiadający się za używaniem języka czeskiego w liturgii i piętnujący zepsucie duchowieństwa i niemoralne życie kleru, a także piętnował ucisk chłopstwa przez możnych. Głosił, że zarówno wierni, jak i duchowni mają prawo do przyjmowania komunii pod dwiema postaciami - chleba i wina oraz, że Pismo Święte winno być przetłumaczone na czeski i dostępne dla każdego. Uważał zbyt wysokie świadczenia wobec poddanych za kradzież, a więc za grzech, a ten kto żyje w grzechu traci prawo do sprawowania władzy. Dzięki temu zyskał ogromną popularność, a jego kazania przyciągały tłumy.

To doprowadziło do konfliktu z kościelnymi zwierzchnikami. Ci zabronili mu wygłaszać kazań, a następnie obłożyli ekskomuniką. W 1412 roku Hus został objęty klątwą i musiał wyjechać z Pragi.

Spalenie Jana Husa według Historische Chronica... Matthäusa Meriana, wydanej we Frankfurcie nad Menem w 1630 roku

Ostatecznie spór miał zostać rozstrzygnięty na soborze w Konstancji, na który Hus został wezwany w 1413 roku. Aby zachęcić go do przyjazdu otrzymał od króla Niemiec Zygmunta Luksemburskiego (1368-1437) list żelazny, który miał gwarantować mu nietykalność osobistą. Ufając temu zapewnieniu, Hus udał się na sobór w Konstancji, gdzie miał przedstawić swoje poglądy i uczestniczyć w dyskusjach na temat reformy Kościoła. Po przybyciu do Konstancji Hus został jednak aresztowany, a na soborze powołano specjalną komisję, która rozpoczęła przeciwko niemu proces, domagając się potępienia tez z jego traktatu De ecclesia, uznanych za heretyckie. Pomimo starań poselstwa polskiego, na czele którego stał Paweł Włodkowic, Hus odmówił wyrzeczenia się swoich poglądów.

Po odmowie wyrzeczenia się swoich poglądów sobór w Konstancji uznał Husa za zwolennika potępionych wcześniej tez Johna Wycliffe’a i ogłosił go heretykiem. Następnie pozbawiono go kapłaństwa i skazano na śmierć. 6 lipca 1415 roku Hus został wyprowadzony na miejsce egzekucji w Konstancji, gdzie został spalony na stosie. Przed śmiercią miał modlić się i śpiewać psalmy, nie wykazując skruchy ani chęci odwołania swoich przekonań. Jego prochy wrzucono do Renu, aby nie pozostał po nim żaden materialny ślad, jednak jego śmierć doprowadziła do szeroko zakrojonych protestów i w końcu do wybuchu wojen husyckich.

W Konstancji spalono także Hieronima z Pragi. Sobór w Konstancji potępił także nauki Wycliffe’a, nakazał spalenie jego pism i usunięcie jego doczesnych szczątków z poświęconej ziemi.

Powstanie husytyzmu i pierwsze starcia

Jan Hus

Po śmierci Husa jego zwolennicy zaczęli organizować ruch oporu, jako nie tylko środek do reformy Kościoła, ale również narzędzie do zawalczenia o swoje sprawy narodowe. Czesi nie uznali werdyktu z Konstancji uznając swojego bohatera za niewinnego. W Kościołach, gdzie służyli husyccy księża odprawiano msze w języku czeskim, a także udzielano komunii pod dwiema postaciami.

W 1417 roku ogłoszono cztery artykuły praskie, zawierające główne postulaty husytów:

1. wolność głoszenia Słowa Bożego,
2. komunię pod dwiema postaciami,
3. sekularyzację dóbr kościelnych,
4. podporządkowanie duchowieństwa władzy świeckiej w sprawach moralnych.

W 1419 roku w Pradze doszło do gwałtownych zamieszek pod wodzą Jana Želivský’ego, które doprowadziły do obalenia rządzącej rady miejskiej i wyrzucenia przez okna rajców (tzw. pierwsza defenestracja praska).

Krótko później zmarł Wacław IV, co wywołało jeszcze większy chaos polityczny. Husyci odmówili uznania praw do tronu Zygmunta Luksemburskiego (1368-1437), którego uważali za współodpowiedzialnego za śmierć Husa. Ten mimo to w 1420 roku zdołał się koronować, ale społeczeństwo czeskie wypowiedziało mu posłuszeństwo. To zapoczątkowało serię konfliktów znanych jako wojny husyckie.

Wojny husyckie i nowatorska taktyka

Ślepy Jan Žižka prowadzi wojska husyckie, miniatura z epoki

W odpowiedzi na sprzeciw husytów Zygmunt, wspierany przez papiestwo, rozpoczął kampanie wojenne, nazywane krucjatami przeciwko husytom. Odrzucał przy tym nawet umiarkowane propozycje zakończenia sporu. Zygmunt żądał bezwzględnej kapitulacji czym tylko wzmocnił opór. W latach 1420-1431 kolejne wyprawy wojsk katolickich kończyły się fiaskiem.

Kluczową rolę odegrał genialny dowódca Jan Žižka (1360-1424), który opracował nowatorską taktykę wojenną, wykorzystując wozy bojowe (tabor). Dzięki mobilnym fortyfikacjom husyci skutecznie odpierali ataki ciężkozbrojnych wojsk. Warto wspomnieć, że Žižka dowodził czeskimi oddziałami na służbie polskiej w trakcie bitwy pod Grunwaldem. Po jego śmierci w 1424 roku jego walkę kontynuował Prokop Wielki, który rozgromił organizowane przez Zygmunta krucjaty w 1426, 1427 i 1431 roku.

Czeska oferta tronu dla Jagiełły

W 1421 roku czeski sejm pozbawił Zygmunta tronu. Rok później Czesi zaoferowali tron Władysławowi Jagielle, ale ten ze względu na naciski polskiego kleru odrzucił złożoną propozycję. Następnie Czesi zaoferowali tron wielkiemu księciu litewskiemu Witoldowi, który wysłał do Czech swojego namiestnika, Zygmunta Korybutowicza. Jednak jego rządy zakończyły się niepowodzeniem z powodu wewnętrznych podziałów w obozie husyckim. Przeciwko niemu opowiedział się przede wszystkim Jan Žižka.

Podziały i ostateczna klęska radykałów

Proporzec używany przez taborytów / fot. Dragovit, CC-BY-SA 3.0

Z biegiem czasu w ruchu husyckim doszło do rozłamu, który wynikał zarówno z różnic doktrynalnych, jak i odmiennych interesów społecznych. Powstały dwa główne odłamy: umiarkowani utrakwiści (kalikstyni, od łacińskiego calix, co znaczy kielich - symbol komunii pod dwoma postaciami) oraz radykalni taboryci (do góry Tabor, ich głównej siedziby). Utrakwiści, wywodzący się głównie z warstw mieszczańskich i umiarkowanej szlachty, dążyli do reformy Kościoła w ramach istniejącego porządku, domagając się przede wszystkim komunii pod dwiema postaciami oraz ograniczenia wpływów duchowieństwa. W 1432 roku pod ich naciskiem rozpoczęły się rokowania z soborem w Bazylei.

Z kolei taboryci, rekrutujący się głównie z ubogiej szlachty, chłopstwa oraz radykalnych rzemieślników, żądali zniesienia hierarchii kościelnej, wspólnoty dóbr i równości społecznej. Ich ideologia miała silny charakter rewolucyjny i antyfeudalny, co powodowało napięcia nie tylko z utrakwistami, ale i z całą strukturą feudalną regionu. Narastające napięcia między obiema frakcjami prowadziły do coraz częstszych starć zbrojnych. Utrakwiści, poszukując kompromisu, zaczęli zbliżać się do katolików, co doprowadziło do sojuszu przeciwko radykałom.

Część panoramy bitwy pod Lipanami, przedstawia ona m.in. Prokopa Wielkiego wraz z Prokopem Małym (po lewej, na podwyższeniu)

Kulminacją tych podziałów była krwawa bitwa pod Lipanami w 1434 roku, gdzie połączone siły utrakwistów i katolików rozgromiły taborytów, a jeńców taboryckich spalono żywcem. W bitwie poległ Prokop Wielki. Klęska ta oznaczała koniec wpływów najbardziej radykalnego skrzydła husytyzmu i doprowadziła do ugruntowania pozycji umiarkowanych reformatorów. Co prawda walkę kontynuował jeszcze Jan Rohacz, ale w 1437 roku ostatni punkt oporu taborytów został zdobyty, a samego Rohacza spalono w Pradze.

Kompakty praskie i zakończenie konfliktu

Zygmunt Luksemburski

W 1436 roku zwycięzcy utrakwiści zawarli tzw. kompakty praskie, które przyznawały husytom prawo do komunii pod dwiema postaciami, odprawiania liturgii w języku czeskim oraz wybór arcybiskupa praskiego przez czeskie stany. W zamian za ich zatwierdzenie przez Zygmunta uznali oni jego władzę. Po nim tron objął Albrecht Habsburg, a po jego śmierci w 1439 roku władzę przejął na krótko Władysław I Pogrobowiec. Po nim w 1440 królem został husyta Jerzy z Podiebradów, który w 1458 roku został królem Czech. Po jego śmierci królem Czech został Władysław Jagiellończyk, który także zatwierdził kompakty.

Dziedzictwo husytyzmu

Choć wojny husyckie nie doprowadziły do pełnej reformacji Kościoła w Czechach, ich skutki były długofalowe. Osłabiły one wpływy niemieckie w kraju, wzmocniły pozycję czeskiej szlachty i stały się inspiracją dla późniejszych ruchów reformacyjnych. W XVI wieku, mimo rządów katolickich Habsburgów, husytyzm pozostał ważnym elementem czeskiej tożsamości narodowej i miał istotny wpływ na rozwój protestantyzmu w Europie, w tym idee głoszone przez Marcina Lutra.

Bibliografia:

1. P. Jokes, Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa, Kraków 2020.
2. J. Krzyżanowska, J. Ochmański, Władysław II Jagiełło, Wrocław 1990.
3. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1999.
4. R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2020.
5. B. Zientara, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2008.