Czy wspólny testament małżonków jest ważny?

Czy testament wspólny — sytuacja, kiedy dwie osoby razem spisują swoją ostatnią wolę i składają pod dokumentem dwa podpisy — jest ważny? Jeśli spadkodawca był obywatelem i mieszkał w kraju, w którym taka instytucja jest zgodna z prawem? Jeśli sprawa spadkowa toczy się w kraju, gdzie sporządzenie przez małżonków testamentu wspólnego jest nieważne?

opis stanu faktycznego:

• sprawa dotyczyła własnoręcznie sporządzonego w 2002 r. testamentu, w którym małżonkowie uczynili się wzajemnie jedynymi spadkobiercami (mąż po żonie, żona po mężu);

• ważne: kobieta od 1961 r. miała obywatelstwo niemieckie (warto dodać, iż nie tylko niemieckie — decyzją z 2015 r. odmówiono potwierdzenia utraty obywatelstwa polskiego), a testament sporządzono w Niemczech;
• po śmierci męża w 2010 r. sąd stwierdził, że spadek nabyła żona; w 2012 r. zmarła żona, a sąd stwierdził, iż spadek (w jego skład wchodziła nieruchomość) na mocy testamentu nabyło stowarzyszenie;
• osią sporu, wokół którego toczyła się próba podważenia ostatniej woli, było to, czy testament wspólny jest ważny? czy jednak zachodzi przypadek, o którym na studiach się mawiało „babcia napisała testament i go podpisała, przyszedł dziadek i go zepsuł — bo się pod nim podpisał”;

ocena sądu:

• sąd prawomocnie uznał, że skoro w skład masy spadkowej wchodzi nieruchomość położona w Polsce, to jest sprawa leży wyłącznie w jego jurysdykcji (art. 1107(1) kpc); testament sporządzono jednak w Niemczech, więc zmarła mogła dokonać wyboru prawa właściwego, nie uczyniła tego, więc stosuje się jej prawo ojczyste z chwili śmierci (materię tę reguluje konwencja z 1961 r. w przedmiocie formy rozporządzeń testamentowych oraz ustawa prawo prywatne międzynarodowe, dziś byłoby to rozporządzenie 650/2012 w/s jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego);
• biorąc zatem pod uwagę, iż niemiecki BGB dopuszcza „kaskadowe” dziedziczenie po ostatnim z testatorów oraz testament wspólny w przypadku małżonków, które znów są regulowane konwencyjne, to takie zadysponowanie majątkiem na wypadek śmierci jest ważne i skuteczne (na marginesie warto dodać, że nikt nie kwestionował pierwszego orzeczenia, tj. po ojcu, zaś owa „kaszadowość” budziła wątpliwości w kontekście zakazu zastrzeżenia warunku lub terminu przy powołaniu spadkobiercy testamentowego);

skarga kasacyjna pominiętej:

• postanowienie sądu zostało zaskarżone przez siostrzenicę zmarłej, której zdaniem wątpliwości czy testament wspólny małżonków jest ważny dotyczą treści, a nie formy rozporządzeń testamentowych;
• skoro więc powinno mieć zastosowanie prawo ojczyste spadkodawcy — a zmarła była obywatelstwa polskiego — to należało stosować prawo polskie;
• co oznacza, że przepisy konwencji nie mają zastosowania — zatem testament, pod którym podpisały się dwie osoby jest nieważny z mocy prawa;

orzeczenie Sądu Najwyższego:

• na gruncie polskiego prawa testamenty wspólne są niedopuszczalne, zaś konsekwencją naruszenia zakazu jest nieważność rozporządzenia;
• testament wspólny dopuszcza jednak prawo niemieckie, włącznie z możliwością powołania się wzajemnie do spadku oraz wyznaczeniem osoby trzeciej na wypadek śmierci ostatniego z małżonków (Berliner Testament);
• wyjątek zakazu sporządzania testamentu wspólnego może jednak wynikać z konieczności zastosowania prawa obcego, które dopuszcza takie rozwiązanie;
• biorąc zatem pod uwagę, że zmarła mieszkała w Niemczech i miała obywatelstwo niemieckie, to prawidłowe i wystarczające było sporządzenie testamentu w/g przepisów niemieckich, nawet jeśli spadek obejmował nieruchomość położoną w Polsce;
• kluczowe dla rozstrzygnięcia sporu będzie zatem ustalenie, czy kwestia zakazu sporządzania testamentów wspólnych dotyczy formy, a więc należy stosować konwencję? czy jednak jest to aspekt materialny, a więc konwencja w/s formy rozporządzeń testamentowych nie ma zastosowania?
• tu SN przyjął, że zakaz ma charakter charakter formalnoprawny: jest to oświadczenie dwóch osób złożone w jednym dokumencie (a nie dwa dokumenty), zaś słowo „testament” w art. 942 kc dotyczy dokumentu, a niejednostronnej i odwoływalnej czynności prawnej obejmującej rozporządzenie na wypadek śmierci; stąd też w judykaturze utrwalił się pogląd, iż zakaz nie obejmuje np. testamentu ustnego, a także iż dopuszczalna jest konwersja testamentu wspólnego alograficznego na testamenty ustne; oceny tej nie zmienia fakt, iż przepis nie został zamieszczony w rozdziale kodeksu cywilnego pt. „Forma testamentu”;
• przeciwna wykładnia byłaby także sprzeczna z konwencją, która testament wspólny wprost dopuszcza — zaś w przypadku każdego sporu należy stosować wykładnię, która umożliwi możliwie najpewniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (por. „Testament „ze zdjęcia” może być skuteczny”);
• pogląd ten jest zgodny z dotychczasowym orzecznictwem, w myśl którego testament wspólny współ-sporządzony przez obywatelkę polską w innym kraju (literalnie: w Niemczech) nie nieważny — o ile taka forma jest prawnie dopuszczalna w tym kraju (literalnie: w Niemczech; postanowienie SN z 4 października 2018 r., I CSK 517/18).

Sumarycznie w ocenie SN oznacza to, że orzeczenie spadkowe było prawidłowe, zatem skarga kasacyjna została oddalona w całości.

Tekst Czy wspólny testament małżonków jest ważny? pojawił się poraz pierwszy w Czasopismo Lege Artis.